Marina Chernaya

Η ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΩΝ ΜΟΥΣΙΚΩΝ ΤΟΠΙΩΝ ΤΗΣ ΡΩΣΙΚΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΓΙΑ ΠΙΑΝΟ ΤΟΥ 19^ΟΥ ΑΙΩΝΑ

 (από τον Glinka στον Rachmaninov)

              

Ο Liszt έτρεφε έναν μεγάλο θαυμασμό για τα έργα των Ρώσων συνθετών. Μέσα στις επιστολές του συναντούμε τακτικά αναφορές στους αγαπημένους του συνθέτες, Mily Balakirev (1837-1910), César Cui (1835-1918) και  Nikolai Rimsky-Korsakov (1844-1908). Έγραφε ότι μέσα από τον Rimski-Korsakov  “θα μπορούσε  κανείς να νιώσει και να κατανοήσει περισσότερο την εθνική ρώσικη μουσική”. Αλληλογραφούσε με τον Cui και τον Anatoly Lyadov (1855-1914) καθώς και με τους άλλους εκπροσώπους της ρώσικης σχολής, ενώ ο Mikhail Glinka (1804-1857) αποτελούσε έναν από τους συνθέτες που θαύμαζε σε τέτοιον βαθμό, ώστε να τον αποκαλεί “πατριάρχη-προφήτη” της μουσικής στη Ρωσία. Ως πρόεδρος του “Γερμανικού Συλλόγου Φίλων της Μουσικής” επιθυμούσε να κάνει γνωστά τα έργα τους, ενώ δεν παρέλειπε να τα διδάσκει. Σε μία επιστολή του προς τον Balakirev, στις 21 Οκτωβρίου 1884, έγραφε: «Όταν οι νεαροί μαθητές μου επιθυμούν να με ευχαριστήσουν, μού παίζουν τις συνθέσεις σου και εκείνες των γενναίων φίλων σου. Χαιρετώ εγκάρδια τους τεχνίτες που έχουν βγει μέσα από αυτή την ατρόμητη μουσική φάλαγγα και που είναι προικισμένοι με μία σπάνια ζωτική ενέργεια. Δεν υποφέρουν σε κανέναν τομέα από έλλειψη ιδεών- “αρρώστια” που έχει εξαπλωθεί σε πολλές χώρες. Η αξία τους θα αναγνωρίζεται όλο και περισσότερο και τα ονόματά τους θα αποκτούν φήμη…» (La Mara, The Letters of Franz Liszt, τ.2, επιστολή αρ.248 & 351, στο http://www.gutenberg.org/catalog/world/readfile?fk_files=4402).

Το όνομa του Liszt είχε συνδεθεί με τη ρώσικη σχολή μέσω του φημισμένου Ρώσου μαθητή του, Alexander Siloti (1863-1945), αλλά κυρίως με τη σημαντική επιρροή  που είχε ασκήσει στο συνθετικό έργο των Ρώσων συνθετών. Ο Ferruccio Busoni (1866-1924) έγραφε ότι οι παλαιότεροι Ρώσοι συνθέτες “αποτελούν κλαδιά που φυτρώνουν από το ίδιο δέντρο”, o Maurice Ravel (1875-1937) απέδιδε το περιστασιακά τραχύ και γραφικό ύφος της ρώσικης σχολής στην επιρροή της από τον Liszt, ενώ ο Arthur Friedheim (1859-1932), μαθητής του συνθέτη, αναφέρει ότι οι συνθέτες που ανήκαν στη “Νέα Ρώσικη Σχολή”- Alexander Borodin (1833-1887), Rimsky-Korsakov, Liadov, Cui, Balakirev και Modest Mussorgsky (1839-1881)- είχαν ακολουθήσει τις αρχές της “Σχολής Liszt”.

Το άρθρο που ακολουθεί, αποτελεί μετάφραση του αγγλικού κειμένου από μία διάλεξη της Marina Chernaya με τον τίτλο “Interpretation of musical landscapes in russian piano music of the 19^th century”, που έγινε στη Ρόδο στις 12-14 Σεπτεμβρίου 2008, στα πλαίσια των εκδηλώσεων του Α΄ Διεθνούς Συνεδρίου του ελληνικού τμήματος “European Piano Teachers Association” (E. P. T. A.). Μέσα από αυτό ο ενδιαφερόμενος αναγνώστης μπορεί να έρθει σε μια πρώτη επαφή με την ατμόσφαιρα της ρώσικης μουσικής, την οποία ο Liszt λάτρευε.  

Μαρία-Νεφέλη Ανδρουλακάκη

 * Η Marina Chernaya είναι Ρωσίδα πιανίστα, καθηγήτρια πιάνου και μουσικής ανάλυσης. Διδάσκει στο Πανεπιστήμιο “Herzen” και το Πανεπιστήμιο “Tver” της Ρωσίας.

 

Ο υπέροχος λυρισμός της ρώσικης πιανιστικής μουσικής ανέκαθεν αποτελούσε δημοφιλές θέμα συζήτησης στον τομέα της μουσικής ερμηνείας. Πρόκειται για ένα ιδιαίτερο μουσικό ύφος, που έχει να κάνει με τα τοπία και τη μουσική της Φύσης. Ακούγοντας τις φωνές της Φύσης οι Ρώσοι συνθέτες δημιούργησαν έργα πολυφωνικής υφής και μουσική που μιμούταν πολλούς ήχους. Οι δυσκολίες που συναντούνται στην ερμηνεία πιανιστικών τους έργων, που είχαν γραφτεί κατά τη διάρκεια του 19^ου αιώνα, αναλύονται μέσα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της μουσικής υφής των κειμένων τους, τα οποία καθρεφτίζονται στο μοτιβικό τους γράψιμο.

Ο Mikhail Glinka, ιδρυτής του ρώσικου ύφους, υπήρξε ένας πολύ ταλαντούχος πιανίστας και εισήγαγε στα έργα του πολλά και σπουδαία συνθετικά μέσα. Ένα από τα κομμάτια του για πιάνο, η Βαρκαρόλα, έχει μία επιγραφή του Felice Romani, “Ω! Μακάρι να βρισκόσουν μαζί μου μέσα σε μια σκοτεινή βάρκα!”. Η υφή του κειμένου της Βαρκαρόλας μας δίνει την τεχνητή αίσθηση μιας θαλάσσιας έκτασης και της συμμετρικής κίνησης των κυμάτων, ενώ διακρίνεται για την εκλέπτυνση και την καλαισθησία των λεπτομερειών του. Είναι εκπληκτικό το γεγονός ότι τα σχήματα της μουσικής υφής έχουν, πραγματικά, μία εικονική και εκφραστική σημασία. Η χρήση της ανεπτυγμένης θέσης στις κυματίζουσες συγχορδίες της συνοδείας δημιουργεί την εντύπωση του “χώρου” και δίνει την αίσθηση ότι ανάμεσα στους ήχους κυριαρχεί το φυσικό στοιχείο του αέρα:

Οι φθόγγοι- και ειδικότερα οι γειτονικοί φθόγγοι της μελωδίας- σχηματίζουν χαρακτηριστικά αραβουργήματα, τα οποία μπορούν να παρομοιασθούν εικονικά με τις κορυφογραμμές των κυμάτων:

 

Οι ελαφρώς τονισμένες οκτάβες εγείρουν στο νου μας συσχετισμούς με την κίνηση των κουπιών και τα κυματιστά τετράχορδα μοιάζουν με πάφλασμα ορμητικών κυμάτων:

 

Στο μεσαίο μέρος, “Vivace”, ο πυρήνας της υφής του μουσικού κειμένου διατηρείται απ’ την αρχή ως το τέλος και η σταθερότητα της δομής της συνοδείας δημιουργεί μια γραφική, υπόκωφη ατμόσφαιρα επιτρέποντας στο τραγούδι να ακουστεί περισσότερο. Αυτή η Βαρκαρόλα αποτελεί σύνθεση της πρώιμης ρομαντικής περιόδου και το ύφος της έχει σχέση με της εντυπώσεις που είχε αποκομίσει ο Glinka από το ταξίδι του στην Ιταλία- έτσι δεν περιλαμβάνει αποκλειστικά ρώσικα στοιχεία.

Η αναζήτηση του φυσικού τοπίου στη μουσική άρχισε από τον Glinka και συνεχίστηκε από τις νεότερες γενεές των Ρώσων συνθετών. Ο Mily Balakirev, παίρνοντας τον δαυλό σε αυτή τη μουσική σκυταλοδρομία, έγραψε μία όμορφη μεταγραφή της πιο γνωστής ρομάντζας του Glinka με τον τίτλο “Κορυδαλλός”.  Ωστόσο, στη μουσική υφή αυτού του έργου βλέπουμε τον Balakirev ως ακόλουθο του Liszt· συναντούμε αριστοτεχνικά περάσματα, δομικά πολυ-επίπεδη υφή, κομψά στολίδια κυματιστών κλιμάκων και αρπισμών, τα οποία καλύπτουν ακουστικά τη φημισμένη μελωδία. Οι λαμπερές καντέντζες, οι οποίες δεν συνδέονται άμεσα με τη ρομαντική ατμόσφαιρα, αποτελούν ένα πολύ εκφραστικό μέσο για να μας μεταφέρουν σαν αίσθηση το φτερούγισμα του κορυδαλλού:

 

Η φαντασία του ακροατή είναι εύκολο να συνδέσει τη μουσική με αυτή την εικόνα. Αλλά, στη μεταγραφή του Balakirev η μουσική είναι βαθιά λυρική και δεν έχει σχέση με τη θεατρικότητα που συναντούμε στις περισσότερες διασκευές φωνητικής μουσικής του Liszt. Έτσι, αποδεικνύεται ότι η μουσική ατμόσφαιρα στο έργο του Glinka καθρεφτίζεται στη μεταγραφή του  Balakirev. 

Ο Pyotr Ilyich Tchaikovsky κληρονόμησε από τον Glinka το ύφος της μουσικής δωματίου που είχαν τα έργα του. Η Βαρκαρόλα του Glinka ήταν μια σύνθεση εμπνευσμένη από τη Φύση της Ιταλίας και όχι της Ρωσίας. Οι βαρκαρόλες ενός άλλου Ρώσου συνθέτη, του Anton Rubinstein, δεν είχαν εθνικό ιδίωμα. Στον κύκλο "Οι εποχές" του Tchaikovsky κάθε μινιατούρα, συμπεριλαμβανομένης της Βαρκαρόλας, είχε τη δική της επιγραφή από τη ρώσικη ποίηση, γιατί συσχετιζόταν με τη Φύση της Ρωσίας.¹ Για παράδειγμα, το κομμάτι “Οκτώβριος. Φθινοπωρινό τραγούδι” έχει μια επιγραφή από το ποίημα του Tolstoy: 

 

Είναι Φθινόπωρο. Ο φτωχός μας κήπος έχει μαραθεί.

Τα φύλλα κιτρινίζουν και τα παρασέρνει ο άνεμος…

 

Το ποιητικό κείμενο οδηγεί τον συνθέτη στη χρήση μελωδικών προτύπων, τα οποία μιμούνται την κίνηση των φύλλων που τα παίρνει ο άνεμος- ανεβοκατεβαίνοντας ή σαν να κατρακυλούν:

Οι μοτιβικές λεπτομέρειες στα έργα του Tchaikovsky δεν δείχνουν μόνο το πλαίσιο δράσης της μουσικής, αλλά διαμορφώνουν εξίσου τη διάθεση και την ψυχολογική ατμόσφαιρα του έργου. Ένας ακροατής μπορεί εύκολα να συνειδητοποιήσει το συναίσθημα της μοναξιάς και της στενοχώριας που συμβολίζεται μέσα από αυτό το μουσικό τοπίο. Το υψηλά αριστοτεχνικό επίπεδο της γραφής του Tchaikovsky, η γνησιότητα των ιδεών του, οι κομψές λεπτομέρειες που χρησιμοποιεί στα έργα του, αποτέλεσαν ισχυρά παραδείγματα για τις επόμενες γενεές των Ρώσων συνθετών.

Το έργο του Anatoly Lyadov άσκησε μεγάλη επιρροή στην ανάπτυξη του ρώσικου ύφους, όσον αφορά τη σύνθεση έργων για πιάνο. Υπήρξαν πολλά θεόπεμπτα συνθετικά μέσα στη μουσική υφή και τα ηχητικά εφέ των συνθέσεών του. Το έργο του, Βαρκαρόλα, έχει δεχτεί πολλές επιρροές από τη Βαρκαρόλα του Chopin, αλλά οι συνθετικές αρχές των δύο έργων διαφέρουν μεταξύ τους. Οι δυναμικές  που ξεπερνούν την αρχική διάθεση του κομματιού και καθρεφτίζονται στη δομή των έργων του Chopin, δεν είναι καθόλου το ίδιο με την εκτεταμένη εξάπλωση της πρόσχαρης διάθεσης στη μινιατούρα του Lyadov, που χαρακτηρίζεται κατά βάση από το συναίσθημα της αναπόλησης. Η μεγάλη έκταση της Ρωσίας σαν χώρα, η ομορφιά των ποταμών και των λιμνών της καθρεφτίζονται σε μία όμορφη cantilena, που θαρρείς ότι θα διαρκούσε για πάντα:

 

Από το παρακάτω απόσπασμα γίνεται φανερή η ύπαρξη της διαφάνειας στη συνοδεία, η οποία επιτυγχάνεται με την παράλειψη της τρίτης κάθε συγχορδίας και με την επανάληψη των οκτάβων σε μία ηχηρή περιοχή του πιάνου. Από την άλλη, προσκομίζουμε την αίσθηση της ηρεμίας, χάρη στον ανάλαφρο αρμονικό χρωματισμό  και την κίνηση των ρυθμικών μοτίβων που υπάρχουν σε αυτή:

 

Οι σπουδαιότεροι συνθέτες που παρουσιάστηκαν στη σκηνή της ιστορίας της Μουσικής και βρέθηκαν ανάμεσα στη διαχωριστική γραμμή δύο αιώνων, ήταν οι Sergei Rachmaninov, Alexander Scriabin και Nikolai Medtner. Πολλές από τις συνθέσεις τους ήταν γραφικές, αλλά οι ίδιοι οι συνθέτες δεν ενδιαφέρονταν να μιμηθούν στα έργα τους ήχους της Φύσης. Επεδίωκαν να καταδείξουν συναισθήματα που προκαλούνταν από το συχνά ελεγειακό ρώσικο τοπίο:

 

Ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το έργο “Canzone-serenade”, ένα κομμάτι από τις Ξεχασμένες Μελωδίες, op. 38  του Medtner. Μοιάζει με αυτοσχεδιασμό, βασισμένο πάνω στη ρώσικη οργανική cantilena. Ο Medtner υπήρξε, επίσης, μέγας δάσκαλος της αντίστιξης. Ένας ενδιαφέρον αντιστικτικός συνδυασμός διαφορετικών ρυθμικών σχημάτων υπάρχει στο εισαγωγικό μέρος του έργου. Εδώ παρατίθενται τα πρώτα μέτρα και η διάταξη των ρυθμικών σχημάτων στη δομή της υφής του κειμένου:

a)   

 

 β)

 

  

  Ο Sergei Rachmaninov ήταν ένας συνθέτης που συνόψισε πολλές μοντέρνες τάσεις και παραδοσιακές εικόνες στη ρώσικη τέχνη της σύνθεσης. Μία από τις κυρίαρχες ψυχολογικές ιδέες στη ρώσικη μουσική- και ιδιαίτερα στα έργα του Rachmaninov- είναι η καλλιέργεια μιας παθιασμένης ενέργειας, την οποία υπηρετούν σαν ιδέα όλα τα στοιχεία της Φύσης: η βοή της θάλασσας, η φωτιά, οι καταιγίδες και οι θύελλες, το ξεχείλισμα των ποταμών, τα ουρλιαχτά του αέρα κ.λ.π.. Ο Rachmaninov ακολουθεί τη γραφική μουσική υφή του Lyadov. Αλλά, στην ανάπτυξη του μουσικού υλικού και την επιλογή των εικόνων είναι εντελώς διαφορετικός. Μία κυματώδης μέθοδος να ξεδιπλώνει τα μουσικά γεγονότα και τις διαθέσεις, τα ξεσπάσματα πάθους, η τάση να ακολουθεί μία έντονη πορεία προς την κορύφωση- όλα αυτά οδηγούν στον ύψιστο βαθμό την ανάπτυξη μοτιβικής δράσης στη μουσική υφή των έργων του. Το Πρελούδιο σε σολ δίεση ελάσσονα είναι ένα από τα πιο γνωστά κομμάτια για πιάνο του συνθέτη. Η Ρωσίδα μουσικολόγος Vera Bryantzeva το τιτλοφορεί “Troika” και, κατά συνέπεια, παρομοιάζει τη συνοδεία [του μουσικού κειμένου] με το άκουσμα του κυμβάλου.²

 

Η βασική ιδέα αυτής της μουσικής είναι ένα εκτενές θέμα που γεννάει συναισθήματα, σκέψεις και εικόνες στην καρδιά ενός Ρώσου. Τρεμάμενα μοτίβα διαμορφώνουν το υπόβαθρο της μελωδίας. Οι μοτιβικές αλυσίδες βασίζονται σε ένα ρέον σχήμα, από το οποίο λείπει μία τρίτη νότα (ένα πολύ χαρακτηριστικό συνθετικό μέσο που χρησιμοποιείται στις γραφικές μινιατούρες του Lyadov). Τα μοτίβα αρχίζουν να πάλλονται στα χέρια του ερμηνευτή: “Κύμβαλα κουδουνίζουν, τα ξεσπάσματα του αέρα μεταμορφώνονται σε άνεμο και τα πάντα στη Γη παρασύρονται με μανία…” – όπως γράφει και ο Nikolai Gogol στο ποίημα-νουβέλα “Πεθαμένες Ψυχές”. Εδώ παρατίθενται η αρχή και τα τελευταία μέτρα από το Πρελούδιο του διακεκριμένου συνθέτη:

           

α)

  

β)

 

Όπως και στο Πρελούδιο, έτσι και στη Μουσική Στιγμή σε ντο μείζονα του Rachmaninov τα ταχύτατα εναλλασσόμενα αρμονικά μοτίβα αποκτούν μία νέα ποιότητα: στην πραγματικότητα ακούγονται σαν να πάλλονται. Η Μουσική Στιγμή μας φέρνει στο νου το τοπίο των πάγων την άνοιξη, που έχουν λιώσει και επιπλέουν στο νερό ή τους καταρράκτες της Ρωσίας. Αρκεί να κοιτάξουμε αυτή τη φωτογραφία που τραβήχτηκε στην Αγ.Πετρούπολη, ενώ έσπαγαν οι πάγοι στον ποταμό Neva- και θα νιώσουμε τη δυναμική της ενέργεια:

Το παρακάτω απόσπασμα φανερώνει αυτή την ενέργεια, που αναδύεται μέσα από τα ταχύτατα διπλά τριακοστά δεύτερα σε συνεπτυγμένη θέση- τα οποία με τη σειρά τους γεννούν μία πυκνή ροή ήχων:

Συνοψίζοντας, πρέπει να διευκρινίσουμε ότι οι Ρώσοι συνθέτες του 19^ου αιώνα δεν εφηύραν καινούργιες μεθόδους σύνθεσης. Βάσισαν τα κείμενά τους στη ρομαντική γραφή εμπλουτίζοντάς την και ερμήνευσαν με ξεχωριστό τρόπο μουσικές ανακαλύψεις, που δημιουργήθηκαν από τους ρομαντικούς συνθέτες της Ευρώπης. Ο μουσικός εκτελεστής, προκειμένου να κατανοήσει αυτά που έχει ακούσει ένας Ρώσος συνθέτης από τις φωνές της Φύσης, πρέπει να κατέχει ένα λυρικό χάρισμα. Τί μπορεί να βοηθήσει στην ερμηνεία; Ένας πιανίστας πρέπει να συλλέξει εντυπώσεις κατανοώντας τη ρώσικη τέχνη και Φύση. Είναι απαραίτητο να αποκτήσει μεγάλη ικανότητα στην παραγωγή τραγουδιστού ήχου. Επίσης, πολύ χρήσιμη αποδεικνύεται η ανάλυση του μουσικού κειμένου, η οποία θα πρέπει να επικεντρωθεί στη σύνθεση των επιπέδων της υφής του, στη μοτιβική γραφή και τους συσχετισμούς του μοτιβικού υπόβαθρου που δημιουργούνται στα παραπάνω πιανιστικά έργα :

Σημειώσεις

1. Ο Tchaikovsky χρησιμοποίησε στον πιανιστικό κύκλο “Εποχές” αποσπάσματα από ποιήματα των A.Puskin, P.Wyasemskiy, A.Maikov, A.Fet, A.Plescheev, A.Koltzov, A.Tolstoi, N.Nekrasov και V.Zhukovskiy.

2. V. Bryantzeva, Piano pieces by Rachmaninov [Fortepiannie piesi Rachmaninova],  Μόσχα, 1966, σελ. 144.